3500 mensen rapporteren elke twee jaar aan het RIVM wat ze allemaal eten en drinken. Daarmee signaleert dit instituut trends binnen het Nederlandse voedselpatroon. RIVM-onderzoeker Liesbeth Temme gaf er college over bij Hovo Amsterdam aan de VU. ‘Er zijn wat positieve trends te ontwaren, maar de meeste Nederlanders eten niet volgens de Richtlijnen Goede Voeding.’
***
Liesbeth Temme is senior-onderzoeker voeding, volksgezondheid en milieuaspecten bij het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Dit instituut valt onder het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, maar werkt onafhankelijk en adviseert ook het landbouwministerie.
***
We hebben het geflikt met het ozongat. Door voor de eeuwwisseling radicaal te stoppen met het gebruik van giftige CFK’s, gaat het gat langzaam maar zeker dicht. Liesbeth Temme gebruikt het als een voorbeeld van Yes we can. Daarna laat ze zien hoeveel werk er nog te is verzetten om andere milieuproblemen op te lossen. De temperatuurstijging door klimaatverandering is bekend, maar ook zoet water wordt steeds schaarser, ontbossing neemt een grote vlucht, er sterven te veel diersoorten uit en de algehele natuur gaat achteruit. In ondiepe zeeën vol van leven, ook onze Noordzee, ontstaan dode zones.
Veel problemen door ons eten
Al die problemen hebben veel te maken met wat we eten, vooral in de rijkere delen van de wereld. In de Hovo-cursus over duurzame voedselpatronen waarvan Temmes college deel uitmaakt, komt de grafiek hiernaast bekend voor. Nieuw voor ons zijn de zwarte stipjes: die geven het aandeel weer dat de landbouw heeft in een milieuprobleem. Zo veroorzaakt voedselproductie 30 procent van alle broeikasgasemissies. En maar liefst 70 procent van het zoetwatergebruik. Ook de stikstofcrisis (nitrogen in de grafiek) wordt pijnlijk duidelijk. En het is vooral de (stikstof)kunstmest die zorgt voor dode zones in zee en ander verlies aan biodiversiteit.
We worden er ziek van
Onze voedselproductie heeft dus grote nadelen, onze moderne consumptie werkt ook ziekte in de hand. Overgewicht blijft toenemen, in middels heeft in Nederland de helft van alle volwassenen overgewicht. Een stijging tot 60 procent wordt voorspeld. Door dat overgewicht hebben al meer dan een miljoen mensen diabetes type 2, op steeds jongere leeftijd. Temme: ‘Maar liefst 14 procent van alle ziektelast in Nederland komt door ongezond gedrag in de vorm van roken, ongezonde voeding, alcoholgebruik en te weinig bewegen.’
Als we zo doorgaan, worden we niet alleen steeds zieker, maar wordt voedsel ook steeds schaarser. Dat raakt de armere landen het hardst, maar ook wij rijke westerlingen merken al dat er door misoogsten opeens geen spinazie uit Spanje is, of dat paprika’s, koffie of chocola heel duur worden.
Met een mix van interventies kan het goed komen
Temme ziet mogelijkheden om negatieve trends te keren. ‘Dat kan met een mix van interventies: beprijzen, informeren en verbieden.’ Na het verbieden van CFK’s in de industrie werd het ozonprobleem opgelost. Met informeren en hoge accijnzen nam het roken af van 35 naar 20 procent onder Nederlandse volwassenen (2022).
Wat eet Nederland?
Temme en haar RIVM maken de regels niet, maar laten wel trends zien op het gebied van gezond en duurzaam eten. Dat doen ze door elke twee jaar een panel van ruim 3500 Nederlanders tussen de 1 en 79 jaar zorgvuldig te onderzoeken. Deze mensen (of hun ouders) vullen een vragenlijst in en worden gewogen en gemeten. Twee maal vertellen ze een onderzoeker nauwkeurig wat ze de afgelopen 24 uur hebben gegeten. Als iemand bijvoorbeeld zegt een boterham met kaas te hebben gegeten, noteert de onderzoeker niet alleen het soort boterham en het type kaas, maar aan de hand van voorbeeldfoto’s ook hoeveel boter en kaas er op die boterham zat. En hoe vol was dat bord nasi precies?
Zo weet het RIVM zo nauwkeurig mogelijk wat de panelleden eten en drinken – ook al blijft het zelfrapportage. Daarbij neigen mensen weleens naar het geven van sociaal wenselijke antwoorden. De onderzoekers maken bij de resultaten onderscheid per leeftijdsgroep, geslacht, regio en opleidingsniveau. Het laatste onderzoek liep van 2019-2021.
Op de website Wat eet Nederland staan de resultaten. Op die website kun je zien hoe het zit met onze inname van vet en vitaminen, maar ook welke leeftijdsgroep hoeveel aardappelen eet. Dat Nederlanders gemiddeld 87 gram vlees per dag eten en dat laagopgeleiden er meer van eten dan hoogopgeleiden. En: dat we nog steeds vrij massaal om 18 uur dineren.
We eten iets beter, maar nog lang niet goed genoeg
Er zijn enige gezonde trends te ontwaren ten opzichte van eerdere peilingen. Temme: ‘Nederlanders eten meer plantaardige producten zoals fruit en groenten, ongezouten noten en peulvruchten en minder rood en bewerkt vlees. En we drinken minder suikerhoudende dranken.’ Maar de meeste Nederlanders eten niet volgens de Richtlijnen Goede Voeding. We halen gemiddeld 37 procent van onze calorieën uit producten die in de Schijf van Vijf staan. Idealiter is dat 85 procent. Van de meeste productgroepen uit de Schijf – dus groente/fruit, granen/aardappelen, vlees/zuivel, dranken en bereidingsvetten – consumeert maximaal één op de drie Nederlanders de aanbevolen hoeveelheid.
Gezond eten is meestal ook duurzaam
Hoe zit het met de duurzaamheid van ons consumptiepatroon? In een complexe wereld kun je gelukkig een eenvoudige stelregel aanhouden: gezond eten betekent bijna altijd ook duurzaam eten. Dat wil zeggen niet te veel, en weinig vlees en ander dierlijk voedsel. Ruim de helft van de CO2-impact van het Nederlandse voedingspatroon komt via vlees- en zuivelconsumptie. We eten volgens dit onderzoek gemiddeld 76 gram eiwit per dag, waarvan 45 gram (60 procent) dierlijk.
Alle milieu-impact onderzocht
De milieu-impact van een voedingsmiddel is niet eenvoudig te bepalen. Het gebeurt door levenscyclusanalyse. Dat is een methode waarbij onderzoekers de hele keten van een product analyseren. De productie, bewerkging, verpakking, gekoelde bewaring, bereiding enzovoort. Ze kijken per stadium naar de benodigde materialen en energie die ervoor worden gebruikt en ook naar afval en emissies die ontstaan. De resulterende milieu-impact van een kilo voorgebakken diepvriesfriet of droge witte wijn wordt niet uitgedrukt in één waarde, maar maakt onderscheid tussen impact op bijvoorbeeld land- of watergebruik, klimaatverandering, verzuring, vermesting, giftige chemicaliën en bodemdegradatie.
Hoogopgeleiden verbruiken meer water
Temme laat wat voorbeelden zien. Opvallend is dat bij de productie van noten en zaden veel irrigatiewater nodig is, meer dan 2,5 kuub per kilo. In dat opzicht zijn deze voedingsmiddelen minder duurzaam, terwijl ze wel gezond zijn. Wel hangt het ervan af waar ze worden verbouwd. Het is niet handig dat we amandelen uit droog Californië importeren bijvoorbeeld, walnoten uit Nederland zijn wat dat betreft een betere keus.
Verder blijkt de CO2-uitstoot die met alcoholische dranken gepaard gaat bijna even hoog als die van zuiveldranken: bijna twee kilo CO2 per liter. En: de milieubelasting van het eetgedrag van laag-, middelbaar en hoogopgeleide Nederlanders blijkt vrijwel gelijk. Alleen zitten hoogopgeleiden hoger in waterverbruik. In het algemeen eten zij iets gezonder; dat brengt minder CO2-uitstoot, maar meer waterverbruik met zich mee. Dat zit bijvoorbeeld in noten, en ook de productie van sinaasappelsap kost veel water.
Dat zo’n levenscyclusanalyse ingewikkeld is, mag duidelijk zijn. Dit schematisch plaatje over 1 kilo kipnuggets geeft een (duizelingwekkende) indruk.
Albert Heyn laat op sommige verpakkingen zien welke CO2-emissie een product veroorzaakt. Een mooi initiatief dat aansluit bij het milieu-effect klimaatverandering: bij veel mensen het bekendste effect. In deze cursus leerden we eerder dat het niet het belangrijkste effect is. Dat zijn vooral het land- en (kunst)mestgebruik, waardoor de biodiversiteit afneemt. Met name bij dierlijke producten zijn deze effecten groot.
Je hebt ruime keuze binnen je calorie-inname
Je kunt je benodigde voedsel eten − gemiddeld 2000 kilocalorieën per dag − met sterke verschillen in milieu-impact. Temme onderzocht de CO2-emissie van de voedselinname van ruim 40.000 Nederlanders, te zien in de grafiek hiernaast. ‘Wij zien dat de 10.000 kleinste uitstootveroorzakers maar tot de helft aan uitstoot komt van de 10.000 mensen die met evenveel calorie-inname de meeste CO2-uitstoot veroorzaken.’
Bekend is dat de meeste CO2-impact van het Nederlandse voedingspatroon komt via vlees- en zuivelconsumptie: ruim de helft. Temme: ‘Ik vind het opvallend dat ook dranken als frisdrank, koffie, wijn en bier veel bijdragen aan de CO2-impact van ons voedsel, ongeveer een achtste.’ In de figuur wordt met een peil aangegeven dat er bij een voedingspatroon met een 2000 kcal, de milieulast via broeikasgasemissie varieert. Dat geeft dus aan dat er volop mogelijkheden zijn om te kiezen voor een voedingspatroon met minder milieubelasting.’
Combinatie van beleidsmaatregelen
Zoals gezegd: Temme en het RIVM kunnen de regels niet veranderen, maar ze zijn ervan overtuigd dat een combinatie van beleidsmaatregelen waaronder strenge maatregelen zoals beprijzen kan helpen om gezonder en duurzamer te gaan eten en drinken. Beprijzen van bijvoorbeeld frisdrank met suiker is effectief gebleken om de consumptie te verminderen. In Nederland zijn akkoorden gesloten, zoals het Nationaal Preventieakkoord in 2018 en daarnaast staat in het klimaatakkoord een voedselparagraaf. Als het aan het RIVM ligt, komen er daarnaast extra maatregelen om problematisch alcoholgebruik en overgewicht verder te verminderen.
> Lees ook de Factsheet Duurzamer eten van het Voedingscentrum, waaraan Liesbeth Temme en ook cursusleider Harry Aiking meewerkten.
Dit artikel is onderdeel van een serie verslagen van de tweejaarlijkse cursus over de urgentie van duurzame voeding van Harry Aiking bij Hovo Amsterdam aan de VU. Ik maak over elk college een artikel, omdat ik geïntrigeerd ben door het feit dat veel milieuproblemen samenhangen met ons voedselpatroon. Op mijn pagina Gezond & duurzaam voedsel staan alle artikelen.